Văn minh Lưỡng Hà (Mesopotamia) là một trong những nền văn minh lâu đời và tiên tiến nhất trong lịch sử loài người. Nằm giữa hai con sông Tigris và Euphrates (thuộc Iraq hiện đại), vùng đất này được gọi là "Miền đất giữa các con sông", nơi nông nghiệp, chữ viết, luật pháp, tôn giáo và nhà nước đầu tiên hình thành.
1. Địa lý và điều kiện tự nhiên Khu vực Lưỡng Hà nằm ở Tây Nam Á, phần lớn là đồng bằng phù sa màu mỡ. Hai con sông Tigris và Euphrates chảy song song từ Thổ Nhĩ Kỳ xuống vịnh Ba Tư, cung cấp nguồn nước, thủy lợi và giao thông. Tuy nhiên, lũ lụt không theo chu kỳ như sông Nile, đòi hỏi người dân phải xây dựng kênh mương và đê điều → tạo ra sự phối hợp lao động quy mô lớn → hình thành tổ chức xã hội sơ khai.
2. Các nền văn hóa chính
2.1. Người Sumer (khoảng 3500 – 2300 TCN) Là nền văn minh đô thị đầu tiên ở Nam Lưỡng Hà. Hình thành các thành bang độc lập như Ur, Uruk, Eridu, Lagash. Xây dựng đền Ziggurat, trung tâm tôn giáo và chính trị. Phát minh chữ hình nêm (cuneiform) – hệ thống chữ viết đầu tiên của nhân loại, khắc trên đất sét. Sáng tạo lịch 12 tháng, toán học hệ thập lục phân (60), bảng nhân, phép chia, số Pi gần chính xác. Sử dụng xe bánh xe, lưỡi cày bằng đồng, thuyền buồm. Có tác phẩm văn học đầu tiên: Sử thi Gilgamesh – kể về vua Gilgamesh thành Uruk và hành trình đi tìm sự bất tử.
2.2. Đế quốc Akkad (khoảng 2334 – 2154 TCN) Vua Sargon Đại đế thống nhất các thành bang Sumer → lập nên đế chế đầu tiên trong lịch sử thế giới. Sử dụng ngôn ngữ Semit (tiền thân của tiếng Ả Rập và Do Thái). Quản lý hành chính trung ương, thu thuế, quân đội chuyên nghiệp.
2.3. Thời kỳ Ur III và người Babylon Vua Ur-Nammu lập nhà Ur III (~2112 – 2004 TCN), xây dựng bộ luật Ur-Nammu, một trong những bộ luật cổ nhất. Sau đó, người Amorite thành lập vương quốc Babylon (~1894 TCN). Nổi bật với vua Hammurabi (trị vì ~1792 – 1750 TCN), ban hành Bộ luật Hammurabi – bộ luật thành văn hoàn chỉnh đầu tiên của nhân loại, khắc trên đá đen, thể hiện khái niệm luật pháp – trừng phạt – quyền con người.
3. Xã hội và quân sự Xã hội phân chia rõ rệt: Vua – quý tộc – tăng lữ Thợ thủ công – nông dân – thương nhân Nô lệ Vua được coi là người đại diện của thần linh, có quyền lực tối cao. Có quân đội chuyên nghiệp: lính giáo, lính xe chiến, cung thủ. Sử dụng xe chiến hai bánh có bánh gỗ, kéo bởi lừa hoặc bò, sau này là ngựa. Giao tranh giữa các thành bang thường xuyên → thúc đẩy phát triển kỹ thuật quân sự và tổ chức nhà nước.
4. Tôn giáo và niềm tin Đa thần giáo, tôn thờ các vị thần thiên nhiên: Anu (thần trời), Enlil (thần gió, quyền lực), Enki (thần nước và trí tuệ), Inanna (Ishtar) (nữ thần tình yêu và chiến tranh). Tín ngưỡng có ảnh hưởng đến mọi khía cạnh đời sống: thiên văn, nông nghiệp, luật pháp, chiến tranh. Tin rằng thiên tai và thất bại là do thần linh nổi giận.
5. Đóng góp của Lưỡng Hà cho nhân loại Chữ viết đầu tiên – nền tảng cho truyền bá tri thức. Luật pháp thành văn đầu tiên – khái niệm công lý. Tổ chức nhà nước và hành chính sơ khai – mô hình cai trị có hệ thống. Phát minh bánh xe, lịch, toán học, đo đạc đất đai. Sáng tạo kiến trúc đền đài, kỹ thuật xây dựng gạch nung. Giao thương rộng khắp: từ Thung lũng Indus đến Ai Cập.
6. Suy tàn và ảnh hưởng lâu dài Sau Hammurabi, vương quốc Babylon suy yếu, bị các dân tộc khác như Hittite, Kassite, Assyria… thay thế. Tuy nhiên, di sản của họ tiếp tục được duy trì và ảnh hưởng đến: Văn minh Hy Lạp – La Mã Luật pháp Do Thái Tôn giáo Abraham (Do Thái, Thiên Chúa, Hồi giáo)
Tổng kết chương 14
Văn minh Lưỡng Hà là cái nôi của nền văn minh nhân loại, nơi hình thành những yếu tố cốt lõi nhất của xã hội hiện đại: chữ viết, luật pháp, nhà nước, tôn giáo, quân sự, toán học và khoa học. Những sáng tạo và hệ thống của người Sumer và Babylon đã đặt nền móng cho tư tưởng và tổ chức xã hội của toàn bộ lịch sử thế giới về sau.