Nền văn minh lưu vực sông Ấn – còn gọi là văn minh Harappa – là một trong bốn nền văn minh cổ đại đầu tiên của nhân loại, cùng với Ai Cập, Lưỡng Hà và Trung Hoa. Nền văn minh này tồn tại từ khoảng 3300 TCN đến 1300 TCN, đạt đỉnh vào giai đoạn 2600–1900 TCN.
1. Địa lý và sự phát triển Văn minh này phát triển dọc lưu vực sông Ấn (Indus) và các nhánh của nó như sông Ghaggar-Hakra (nay đã cạn). Bao phủ khu vực ngày nay thuộc Pakistan, tây bắc Ấn Độ và đông nam Afghanistan.
2. Các thành phố lớn: Harappa và Mohenjo-Daro Harappa (phát hiện năm 1921) và Mohenjo-Daro (phát hiện năm 1922) là hai thành phố tiêu biểu nhất, phản ánh trình độ tổ chức cao và quy hoạch đô thị tiên tiến.
2.1. Quy hoạch đô thị Đường phố rộng rãi, thẳng hàng, giao cắt vuông góc. Có hệ thống cống thoát nước ngầm hiện đại – đi trước thời đại hàng nghìn năm. Nhà cửa xây bằng gạch nung đồng nhất, có phòng tắm riêng và giếng. Có các khu chợ, nhà kho, xưởng thủ công, đền đài và khu hành chính.
2.2. Đại công trình Great Bath tại Mohenjo-Daro: hồ tắm công cộng lớn, có thể dùng cho nghi lễ tôn giáo – là công trình thủy lợi cổ xưa nhất được biết đến. Kho chứa ngũ cốc có quy mô lớn – chứng tỏ nền kinh tế nông nghiệp phát triển, có hệ thống lưu trữ và phân phối.
3. Kinh tế và đời sống Nông nghiệp phát triển nhờ nguồn nước từ sông Ấn: trồng lúa mì, đại mạch, hạt mè, cây bông (dấu vết sợi bông lâu đời nhất thế giới). Chăn nuôi: trâu, bò, cừu, dê. Thủ công nghiệp: luyện kim (đồng, thiếc, chì), làm đồ gốm, dệt vải, chạm khắc đá, làm đồ trang sức từ ngọc lam, carnelian. Thương mại: Nội địa: giữa các thành phố và làng mạc. Ngoại thương: với vùng Lưỡng Hà (Mesopotamia), được xác nhận qua văn bản ghi chép và hiện vật Harappa tìm thấy tại Ur, Akkad.
4. Chữ viết và ngôn ngữ Chữ Harappa khắc trên con dấu bằng đá steatite, gốm và đồ đồng. Chữ gồm biểu tượng hình vẽ nhưng đến nay chưa được giải mã hoàn toàn. Không có tài liệu văn bản dài, khiến việc hiểu rõ xã hội và tôn giáo còn hạn chế.
5. Chính trị và tổ chức xã hội Không tìm thấy đền đài hay cung điện kiểu quân chủ như Ai Cập hay Lưỡng Hà. Có thể xã hội phi quân chủ, tổ chức theo cộng đồng đô thị, hoặc có cơ chế cai trị tập thể. Sự đồng nhất trong kiến trúc và hệ đo lường cho thấy có sự điều phối trung ương hiệu quả.
6. Tôn giáo và tín ngưỡng Chưa xác định hệ thống tôn giáo rõ ràng, nhưng có bằng chứng về: Thờ mẫu thần sinh sản, tượng nữ thần đất. Biểu tượng cây thiêng, thần bò (Nandi?), yoga – liên kết đến Ấn Độ giáo sau này. Không thấy bằng chứng thờ vua hay thần quyền như ở Ai Cập.
7. Nguyên nhân suy tàn Khoảng 1900 TCN, nền văn minh Harappa bắt đầu suy thoái, dần tan rã. Các giả thuyết khoa học: Biến đổi khí hậu: sông Ghaggar-Hakra cạn nước, ảnh hưởng canh tác. Động đất lớn gây thay đổi dòng chảy của sông. Xâm lấn của người Arya (giả thuyết từng phổ biến, nhưng hiện nay được coi là không có bằng chứng rõ ràng). Sự suy thoái kinh tế và dịch bệnh cũng là yếu tố có thể.
8. Di sản để lại Là nền văn minh đô thị sớm nhất tại Nam Á, với trình độ kiến trúc, vệ sinh công cộng và quy hoạch vượt bậc. Tạo nền tảng cho văn hóa Ấn Độ sau này, bao gồm cả tôn giáo và kỹ thuật. Ảnh hưởng tới hệ thống đúc đồng, chế tác đồ trang sức, văn hóa thị tộc – là nền móng cho Ấn Độ giáo cổ đại.
Tổng kết chương 16
Văn minh lưu vực sông Ấn đã tồn tại rực rỡ suốt gần 2000 năm, xây dựng những thành phố có hệ thống vệ sinh và kiến trúc vượt xa thời đại. Dù chưa giải mã được chữ viết, Harappa và Mohenjo-Daro vẫn là biểu tượng cho một xã hội tiên tiến, quy củ và sáng tạo, góp phần định hình văn hóa Ấn Độ về sau.